Wiegenlied voor een verwoeste stad

Un joueur de flûte berce les ruines (Poulenc, 1942)

Toevallig in 1997 ontdekte miniatuur

Deze miniatuur voor solo-fluit met slechts 13 maten werd in 1997 ontdekt door Ransom Wilson aan de universiteit van Yale. In 2000 gaf hij het werk uit. Het schijnt onderdeel geweest te zijn van een verzameling stukken onder de titel ‘Ruines de Tours’. Het stuk refereert specifiek aan de verwoesting van de Franse stad Tours door de Duitsers in 1940. Franse soldaten hadden zich in de bibliotheek verschanst en van daar openden zij het vuur op de vijand. Die beantwoordde dit met een verwoestend bombardement op de stad. Poulenc was, voor zover we kunnen nagaan, op dat moment niet in Tours. Wel is bekend dat hij gedurende de Tweede Wereldoorlog actief was in het verzet tegen de Duitsers.

Ruïnes wiegen

Tours in 1940: de verwoeste School van Schone Kunsten

De titel van het stuk is letterlijk vertaald ‘een fluitspeler wiegt de ruïnes’. Waarschijnlijk bedoelt Poulenc dat hij de kapotte stad wil sussen of troosten door een mooi en lied te spelen. Het werkwoord ‘bercer’ betekent immers ook ‘iemand een indruk van kalmte en mildheid geven’, zoals de Larousse schrijft. De tempo-aanduiding ‘calme’ en de eenvoudige, rustige melodie passen hierbij. De toonaard is mineur, C-mineur, met op twee plaatsen een Fis in plaats van een F, een tonaliteit die de melancholie van de liedachtige melodie versterkt.

Melodie: van laag naar hoog en terug

De melodie begint op de laagste C van de fluit, piano, en klimt tot de hoogste G, forte, alvorens weer in volume af te nemen en naar de laagte te gaan. En aan het einde komt het nog even tot een forte in het middenregister, alvorens laag in mezzo-forte te eindigen, op de C waar het stuk mee begon. Wat wil Poulenc ermee uitdrukken? Bij hem verwacht ik geen overdreven romantische emotionaliteit. Hij behoorde immers met componisten als Honegger en Milhaud tot een groep van componisten (Groupe des Six) die zich tegen romantisch ’emotionalisme’ afzetten

Het manuscript dat in 1997 werd ontdekt

Behalve de paar aanduidingen in zijn partituur (calme, p, mf, f) weten we dus niet hoe het stuk gespeeld moet worden. De eenvoud van de melodie en de geringe omvang van de compositie wijzen in de richting van een interpretatie die zo min mogelijk toevoegt, er niet iets groters van wil maken dan het is. Gewoon een mooie melodie die in verschillend toonhoogtes met kleine variaties een keer wordt herhaald en met een bescheiden korte cadens wordt afgesloten. En daarbij zou ik de aanduidingen van piano en forte letterlijk nemen.

Geen overdreven emoties

Geen overdreven emotie dus of geëxalteerde gevoelens. Daar wieg je ook een kapotte stad niet mee in slaap. Wel hoor ik in de melodie en mengsel van treurigheid, troost en berusting. Tours is kapot, daar valt weinig aan te doen. Maar we hoeven het met onze muziek niet erger te maken. Ik zou dus ook voorzichtig zijn met vibrato en een redelijk ontspannen open kleur nastreven. Wat je met de hoogste tonen moet, die ook nog eens als forte worden aangegeven, is niet meteen duidelijk. Is dit een moment van vreugde, dat de fluitist wil uitdrukken met een uitbundige toon, of eerder een schrille schreeuw waarin de treurnis over de kapotte stad wordt geuit? Ik denk geen van beide. Voor vreugde is weinig ruimte, maar een  schreeuw brengt de rust niet die het woord ‘bercer’ inhoudt. Ook in dit hoogtepunt van de melodie moet de fluitist dus rust en berusting blijven uitdrukken. Misschien hoop?

Juliette Hurel : mooie interpretatie

Ik heb verschillende interpretaties beluisterd, sommige vooral mooi en romantisch, anderen wat kaler en soberder. In sommige gevallen hoor ik extra vertragingen waar ze door de componist niet worden aangegeven, in andere tikt de puls rustig door behalve bij de fermaat vlak voor de cadens. Ook in het gebruik van vibrato zijn er beduidende verschillen.

Heel mooi vond ik de uitvoering door Juliette Hurel ( https://open.qobuz.com/track/128238089). Zij volgt de geschreven muziek heel precies, ook ritmisch, voegt weinig toe en kiest een mooie sobere toon met een bescheiden vibrato. Naar de hoogste noten van het stuk gaat zij met een mooie toon, die echter vrij scherp en doordringend blijft, niet overdreven gepolijst. Kalm en met gevoel, maar niet romantisch. Door deze bescheiden aanpak komt het mooie eenvoudige (wiegen)lied van Poulenc goed tot zijn recht.

Maar het kan vast anders, juist omdat we van die 13 maten niet zoveel weten.

 

Bronnen

• https://www.britannica.com/biography/Francis-Poulenc
• https://masteringtheflute.com/en/flute-repertoire/poulenc-francis/un-joueur-de-flte-berce-les-ruines-490/1546/
• Wilson, Ransom, Foreword in: Francis Poulenc, Un joueur de flûte berce les ruines for solo flûte, Chester Music, 2000
• Dictionnaire Larousse (App voor iPad en iPhone),
  ‘Bercer’ : Balancer un enfant d’un mouvement lent et régulier pour l’endormir ou le calmer.
  Provoquer chez quelqu’un une impression de calme, de douceur (Een kind met een regelmatige langzame beweging heen en weer bewegen om het te kalmeren of in te laten slapen; bij iemand een indruk van kalmte en mildheid opwekken. )
• Gebruikte foto van verwoeste stad afkomstig van een tentoonstelling in Tours in februari 2013, zie http://toursmaville.hautetfort.com/archive/2013/02/19/une-tres-belle-exposition.html.