Bespreking van Alexander Lukin (2018), China and Russia: the New Rapprochment. Cambridge UK/Medford MA: Polity Press.
Oorspronkelijk (in 2022) verschenen op de website China2025.nl. Hier opnieuw gepubliceerd vanwege het belang van de in het besproken boek gepresenteerde denkwijze, die nog steeds een rol speelt in de rechtvaardiging van het Russische handelen.
China, Rusland en de wereldorde
De inval van Rusland in Oekraïne werpt al van het begin de vraag op, wat de rol van China is of kan zijn in de beheersing van dit conflict. Deelt China met Rusland de afkeer van een eenzijdig door de VS en zijn westerse bondgenoten gedomineerde wereldorde, het is daarnaast ook gebaat bij orde en voorspelbaarheid in zijn relaties met Europa en de VS, waarmee het economisch nauw verbonden is. Het is dus zeer de vraag wat China, dat de EU als belangrijkste handelspartner heeft, maar op een aantal punten ideologisch dichter bij het autoritair geregeerde Rusland staat, zal doen als reactie op de situatie aan de oostflank van Europa.
Het thema is uiteraard niet nieuw op deze website. Eerder kwam al een aantal publicaties aan de orde waarin de spanning tussen de VS en China centraal stond, vooral uit een westers perspectief waarin de teloorgang van het Amerikaanse leiderschap centraal stond, maar daarin ging het vooral om de tweestrijd tussen de supermachten, Rusland speelde daarin geen belangrijke rol. Ook een boek over de relatie China-Europa, zoals dat van Holslag, besteedt niet veel aandacht aan Rusland.
Rusland als onderdeel van het politieke landschap waarin Europa opereert, komt wel expliciet aan de orde in het hier eerder besproken boek van Rob de Wijk. Rusland komt daarin als een relatief zwakke speler uit de verf die zich richt op het ontregelen van Europa, terwijl China zich vanuit kracht een rol in de wereld toe-eigent.
Gezien het belang van het thema is aandacht voor nieuwe, of eerder nog niet besproken publicaties over de relatie Rusland – China binnen de economische en politieke wereldorde zinvol. Een aantal boeken zal hier aandacht krijgen. Het eerste is een, inmiddels wel een aantal jaren oud, boek dat expliciet vanuit een Russisch (pro-Poetin) gezichtspunt is geschreven. Het is interessant, omdat het kan helpen begrijpen in Rusland wordt gedacht over de een toenadering tot China en de vorming van een nieuwe ‘multipolaire’ wereldorde waarin niet VS en het Westen de spelregels bepalen.
Rusland en China als kern van een multipolaire wereldorde
Alexander Lukin ziet potentie in de ontwikkeling van een verdere toenadering tussen Rusland en China. Zijn boek verscheen in 2018. In de voorafgaande jaren waren velen, vooral ook westerse deskundigen nogal sceptisch geweest over de deze toenadering. Het zou een weinig vruchtbaar gelegenheidshuwelijk zijn tussen een sterk China en een zwak en dus afhankelijk Rusland en een sterk en dominerend China, dat vooral uit is op grondstoffen uit Rusland. Lukin wil dit soort skeptische opvattingen bestrijden. Rusland en China hebben veel meer gemeen dan vaak wordt veronderstelt: ze delen namelijk een visie op een multipolaire orde, waarin geen hegemoniale macht de regels aan anderen oplegt, maar soevereine landen hun eigen belangen kunnen nastreven, zonder zich met de interne zaken van andere landen te bemoeien. Internationale instituties en internationaal recht moeten deze vreedzame orde ondersteunen.
Deze multipolaire orde is nodig, omdat sinds het einde van de Sovjet-Unie in het Westen de gedachte is ontstaan dat er nog maar één machtscentrum is dat de regels oplegt. Het ‘ einde van de geschiedenis’ zou zijn aangebroken en de liberale democratie is samen met een markteconomie de universele norm geworden. Dat is een idee waartegen China en Rusland zich net als een aantal andere landen zich verzetten. Lukin deelt deze visie op de wereldorde en wijst de ‘dicatatoriale’ manier waarop het westen haar visie op democratie aan anderen wil opleggen af.
Ontwikkeling van officiële standpunten en formele documenten
De auteur volgt de ontwikkeling in de verhouding tussen Rusland en China sinds de Sovjet-Unie en het China van Mao. Daarbij concenteert hij zich op officiële standpunten en verklaringen van regeringen in formele documenten, waarbij hij kennelijk toegang heeft tot zowel de Russische documenten als de uit China. Het rol van Rusland in het beginnende Chinese communisme komt aan bod, evenals de groeiende verwijdering tussen de twe varianten van het communisme. Evenzeer komt vanuit de Chinese kant de latere toenadering tot de Sovjet-Unie en tot het post-communistische Rusland aan de orde.
Aan de Russische kant komt vooral de begintijd na het einde van het communisme onder Jeltsin aan bod, waarin Rusland vooral een draai naar het Westen maakt. In de visie van de auteur komt deze draai naar het Westen vooral als een vergissing naar voren. Onder Poetin zou het land deze fout van herstellen en een zelfstandig koers gaan varen. Lukin, die opvallend positief is over Putin, ziet diens politiek van ‘ spil naar Azië ‘ als een stukje evenwichtskunst van een groot staatsman. De vanuit China gestarte beweging onder de noemer van de Belt and Road Initiative en de samenwerking in de Shanghai Cooperation Organization overlappen voor een deel met de vanuit Rusland geïnitieerde Aziatische samenwerking in het kader van de Eurasian Economic Union (EAEU). Samen ontstaat er een alternatief voor samenwerking in door het Westen gedomineerde verbanden.
Strijd tegen het agressieve Westen
In de visie van Lukin is de toenadering tussen Rusland sterk bevorderd door de agressieve en expansionistische politiek van de VS, de NAVO en de EU. Het conflict rond de Oekraïne in 2014 was een breekpunt. Het optreden van het Westen, dat in zijn visie als aanstichter van het conflict wordt gezien, heeft Rusland en China nader tot elkaar gebracht. Met China vindt Rusland dat opstanden onderdrukt moeten worden als ze de stabiliteit bedreigen. Het Westen, dat ze als bevrijdingsbewegingen benoemt, bedreigt de veiligheid van andere landen en schendt hun soevereiniteit.
Deze soevereiniteit houdt voor Lukin ook in dat het Westen niet het recht heeft om zijn normen en waarden op te dringen aan anderen. Het ‘ a-religieuze liberalisme’ van het Westen past eenvoudig niet bij de cultuur van andere volkeren. Op dit punt volgt Lukin de tendens van conservatief Rusland om het religieuze fundament van het volk als iets te zien dat tegen het Westen beschermd moet worden – denk ook aan de verwerping van homoseksualiteit en gelijkheid van man en vrouw. China lijkt als partner het voordeel te hebben dat het zich niet bemoeit met de cultuur van andere volkeren.
Juist op dit soort punten ziet Lukin een positieve ontwikkeling van het partnerschap van China en Rusland, ook als zullen de landen niet direct bondgenoten worden.
Rusland, China en een nieuwe wereldorde?
Lukin lijkt echt te geloven in een wereldorde gebaseerd op gelijkwaardigheid en vredelievendheid tussen landen die elkaars soevereiniteit respecteren en er niet op uit zijn om hun regels aan anderen op te leggen. Wie dit verhaal anno 2022 leest, terwijl Rusland bezig is met een eenzijdige oorlog zonder oorlogsverklaring (die geen oorlog mag heten) tegen een soeverein land, vraagt zich natuurlijk af hoe geloofwaardig Rusland als basis voor zo’n nieuwe wereldorde is. En je kunt je afvragen hoe China het optreden van Rusland beoordeelt, niet alleen vanuit zijn opvattingen over soevereiniteit, maar ook vanuit de concrete belangen die China heeft bij het ongestoorde verloop van de wereldhandel.
Hierover zegt het boek uit 2018 niets. Wel geeft het inzicht in een aantal redeneringen die in het handelen aan het Rusland van nu een rol spelen, zoals het beeld van een expansief en agressief Westen dat zijn regels wil opleggen, het zelfbeeld van Rusland dat ondanks zijn economisch beperkte omvang nog steeds een politiek grootmacht zou zijn en een beeld van China dat uit meer dan direct instrumentele redenen geïnteresseerd zou zijn in verdieping van de relatie met Rusland. Juist om deze inzichten in Russisch denken zou ik het boek willen aanbevelen aan iedereen die zich in de verdere ontwikkeling van Chinees-Russische relaties verdiept. Dit ondanks de vele reserves die ik ten opzichte van deze gezagsgetrouwe tekst van een Russische deskundige heb.