Tijdschuilplaats: als het verleden de wereld overheerst

De nieuwste roman van de Bulgaarse auteur Georgi Gospodinov: ‘Tijdschuilplaats’ (Времеубежище)

met een aanvulling over de inval van Rusland in Oekraïne

 

Bijzondere verhalen van een passant

De in Duitsland wonende Bulgaarse schrijver Georgi Gospodinov (geboren in 1968) heeft met de in zijn in verschillende talen vertaalde boeken niet alleen in Bulgarije maar ook internationaal de nodige aandacht getrokken. Hij won nationale en internationale prijzen met zijn boeken, waarin zijn persoonlijke ervaringen met het socialisme en het einde daarvan, nostalgie over het land waar hij meestal niet woont en gevoel voor de absurditeit van de realiteit samengaan met intelligente humor en het talent van een echte verhalenverteller.  Met zijn postmoderne stijl is Gospodinov niet iemand die de lezer uitlegt hoe de wereld in elkaar zit en nog minder een auteur die weet waar het met de wereld heen moet. Hij is in zijn romans en korte verhalen vaak een toevallige passant die een ongebruikelijke kijk op de wereld biedt, even belangrijk vindt wat niet gebeurt als wat er wel gebeurt en het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid aan de lezer overlaat. In zijn gefragmenteerde mozaïeken van losjes samenhangende en gelaagde verhalen ‘de-construeert’ hij de wereld meer dan dat hij die ontwerpt of verklaart. Dat gold voor de verhalen en essays in ‘Onzichtbare crises’ (невидимите кризи) en voor zijn roman ‘Natuurlijke Roman’ (Естествен роман) die ik eerder van hem las. Ook zonder de barrière van het Bulgaars bevatten deze boeken de nodige puzzels voor de lezer. Het laatste boek Tijdschuilplaats heeft dit gemeen met zijn eerdere werk. Ook komt de combinatie van humor, droefheid en angst terug in de collage van verhalen waarin de auteur het gevoel van ‘niet bij de wereld horen’[1] laat doorschemeren. En weer laat het boek genieten van prachtige anekdotes en absurde verhalen, die ook gewoon grappig zijn. Daarbij put Gospodinov uit een heel rijke verzameling van historische feiten en verhalen, de wereldliteratuur en elementen van de populaire cultuur.

Vlucht voor de tijd

Het thema dat de in vijf delen geordende korte hoofdstukken van het bijna 400 pagina’s tellende boek verbindt is de vlucht voor de tijd. Wat gebeurt er met mensen (individueel en collectief), als zij niet meer in het heden kunnen leven en de tijd stilzetten? De ik-persoon, de verteller, Gospodinov, komt in het begin van het boek in contact met een zekere Gaustin, die als psychiater-gerontoloog bezig is met dementerenden. Of Gaustin, die in de roman de rol speelt van denker, werkelijk een aparte figuur is, of niet meer dan een gedachtenspinsel van de verteller, wordt steeds in het midden gelaten: ‘Gaustin, die ik eerst bedacht, kwam ik daarna in vlees en bloed tegen. Of was het andersom, dat herinner ik me niet’ (pag. 23)[2]. Maar dit doet er eigenlijk niet toe, want Gaustin, een figuur die zich probleemloos tussen tijdperken kan bewegen, wordt geïntroduceerd om de kerngedachte van het boek te laten zien, namelijk wat er gebeurt als mensen uit de tijd vluchten. In deel 1 is Gaustin psychiater in Zwitserland (een ideaal want tijdloos land) en creëert daar een kliniek voor dementerenden. Daar kunnen mensen in een omgeving wonen die overeenkomt met de tijd die de zij zich nog wel kunnen herinneren. Die kliniek groeit met etages waarin verschillende tijden heersen. Op elke etage wonen mensen zich in juist die tijd thuis voelen. Dit leidt tot hilarische beschrijvingen van situaties, tot de treurige humor waar Gospodinov zo goed in is.

Essentieel voor de ontwikkeling van het boek is dat deze door Gaustin ontworpen situatie gaandeweg compleet uit de hand loopt. Het virus van het verleden is geplant. Onzichtbaar maar onstuitbaar verspreidt het zich. Het lijkt niet geheel toevallig dat Gospodinov het boek tijdens de Covid19-crisis heeft afgerond. Immers toen gebeurde er wereldwijd ook iets dat voorheen ondenkbaar was. Het virus van het verleden slaat eerst over naar de familieleden van de dementerenden. Ook bij hen blijkt het leven in een vroeger tijdperk aan te slaan. Zonder dat dit expliciet aan de orde komt, lijkt dit ook een toespeling op de hang naar een fictief verleden in de politiek: van Trump tot Baudet en Poetin. De terugkeer naar een eerder tijdperk beweegt zich eerst buiten de muren van de kliniek en daarna over de grenzen heen naar andere landen. Deze pandemie van het virus van het verleden levert veel kleurrijke verhalen op in diverse plaatsen en landen.

Voor welk verleden kiezen we: opstandelingen en socialisten in Bulgarije

‘En toen begon het verleden de wereld te overheersen’[3].  Zo begint (pag. 149) het tweede deel van het boek. Hier zien we hoe er uiteindelijk wordt besloten om de epidemie van het verleden in goede banen leiden. Hierin speelt Gaustin een centrale rol. Er komt een Europees referendum, waarin per land besloten zal worden in welk voorbij tijdvak de mensen willen leven. Het ordelijke proces dat politici dan ontwerpen, geeft elk land de ruimte om het eigen tijdperk te kiezen, maar staat toe dat het ene land in een andere tijd leeft dan een ander.

Het eerste land waarvan het boek het absurde proces beschrijft, is Bulgarije (in deel 3). Daar zijn uiteindelijk twee stromingen – die lijken niet heel toevallig als we naar de huidige politieke situatie kijken -, de eerste kiest de tijd van de (mislukte) aprilopstand van 1876 tegen het Ottomaanse gezag (bijv. beschreven door Vazov in ‘Onder het juk’[4]), de andere de tijd van het socialisme. Beide groepen organiseren bijeenkomsten, waaraan de verteller deelneemt, bij de ene verkleed als negentiende-eeuwse opstandeling en bij de andere als socialist. De persoonlijke ervaringen van Gospodinov met het socialisme en zijn historische kennis van de tijd van de ‘wedergeboorte’ [5] van Bulgarije maken dit hoofdstuk een genot om te lezen. De trieste humor van de auteur komt mooi tot uiting in een beschrijving van een grote happening waarin men de aprilopstand willen laten herleven. Die mislukt compleet, en is daardoor een succes, want die opstand was in werkelijkheid ook een fiasco! Eigenlijk probeert men ook iets wat helemaal niet kan met dit hergebruik van het verleden. Duizenden toneelspelers en figuranten worden gebruikt om de historische werkelijkheid tot leven te brengen – Gospodinov laat zich kennelijk inspireren door historische opvoeringen die in het huidige Bulgarije veel worden gehouden om belangrijke gebeurtenissen te herdenken. Maar ook de grootse enscenering van een opgebakken verleden blijkt geen vers heden op te leveren. Of Gospodinov zelf aan Baudrillard heeft gedacht, weet ik niet, maar het beeld van een werkelijkheid die compleet nep is en waarin fictie het overneemt van de realiteit, doet wel denken aan de simulacra van de Franse filosoof: constructies die eigenlijk nergens meer naar verwijzen dan naar zichzelf.

Uiteindelijk lukt het overigens niet om een verleden te kiezen voor de toekomst (!) van Bulgarije. Er ontstaat een volledig duister compromis, waarin men kiest voor een mengsel van dappere opstandelingen en brave socialisten. Tegelijkertijd besluit het land om zich geheel van het buitenland af te sluiten. De verteller weet net op tijd het land te verlaten, voordat de grenzen definitief dicht gaan. Dat dit verhaal is geschreven door iemand die op afstand van Bulgarije zijn schrijverschap uitoefent, lijkt niet toevallig.

De tijdkaart van Europa

De verteller van het boek vlucht naar Zwitserland. Daar sluit hij zich op in een klooster, in een kamer met goed internet. En daar volgt hij het referendum in de verschillende landen, wat in deel 4 aan de orde komt. Telkens is de vraag naar welk verleden men in elk land terug wil. Dit levert interessante bespiegelingen op over de relatie die landen met bepaalde tijdperken hebben en de ideeën die daarin leefden. Gospodinov laat zich inspireren door oude documenten en kranten – hij zat bij het bedenken hiervan niet in een klooster maar in een Amerikaanse bibliotheek – geeft aan deze hoofdstukken veel historisch detail. Toch kon dit deel van het boek mij het minst boeien. De vaart gaat uit het verhaal, er zijn veel opsommingen van (al dan niet bedachte) feiten en de wrange humor van het verhaal over Bulgarije is hier minder aanwezig. Hoe dan ook, aan het eind van het verhaal hebben we een kaart van Europa, waarin elk land in een andere tijd leeft. Allerlei praktische gebruiksvoorwerpen worden aangepast aan de gekozen tijd, zoals kleren en auto’s. Oude zaken, zoals typemachines, worden weer ingevoerd, moderne technologieën afgeschaft.

Het blijkt echter niet allemaal te gaan zoals bedacht met de ordelijke referenda. Mensen houden zich er niet aan, de meesten blijven vasthouden aan de tijd waarvoor zij in het referendum gestemd hebben. Zo ontstaat er een complete versnippering van de tijd. Mensen leven niet meer in dezelfde tijd. Of staat die helemaal stil?

Aan het eind van dit deel van het boek verdwijnt Gaustin overigens uit beeld. Hij, die alles bedacht heeft, besluit zich terug te trekken in 1939, een jaar dat eerder al is aangeduid als het ‘eind van de menselijke tijd.’ De verteller Gospodinov krijgt de leiding over de kliniek, een taak waaraan hij overigens geen inhoud geeft in het boek.  Bestaat Gaustin dan nog, of heeft die een einde aan zijn leven gemaakt? Hij is er nog, zegt de verteller, want hoe zou hij dood kunnen zijn, als ik zelf nog leef?[6] En daarmee wordt bevestigd dat Gaustin en de verteller één persoon zijn.

Het loopt uit de hand

De doos van Pandora is geopend, er is een monster van het verleden gecreëerd dat niet meer te bedwingen is. Met dit beeld begint het vijfde deel van het boek. De tijd lijkt gestopt te zijn. De wereld is een open kliniek voor het verleden geworden. Het verleden neemt alles in bezit. In dit laatste deel van het boek gaat het niet meer om het experiment, om de kliniek of om de landen die de tijd kiezen, maar om de verteller zelf die de tijd kwijt lijkt te zijn. De tekst wordt brokkelig, vol twijfels en geheugenverlies. Zijn aantekeningen in notitieboekjes, inclusief tekeningen, zijn hulpmiddelen om de draad een beetje te vinden, maar dat lukt slecht. We zien iemand dolen in de tijd en zich vasthouden aan woorden en tekeningen van gezichten. Maar ook bevat dit deel verhalen, zoals een boeiend relaas over een in scene gezet begin van de eerste wereldoorlog in Sarajevo. Degene die de rol van Franz Ferdinand speelt, wordt echt vermoord. En weer betekent is de moord een lont in een internationaal politiek kruitvat. En zo beleven we in dit verhaal het begin van de ‘Tweede Eerste Wereldoorlog’. Dit is Gospodinov op zijn best: trieste absurde humor geworteld in historische kennis.

Naschrift en toegift

Als echte postmodernist houdt Gospodinov niet van conclusies. Het einde van een roman is voor hem dan ook iets onnatuurlijks. Het begin van dingen vindt hij interessanter. Je moet het begin van dingen herinneren, niet het eind. Hij relativeert nog even de realiteit van alles wat hij geschreven heeft:

‘Ik herinner me niet meer of ik Gaustin heb bedacht of hij mij. Of er zo’n kliniek voor het verleden was of dat dit alleen maar een idee was, een aantekening op een notitieblok, of een toevallig krantenknipsel. En of de overstroming door het verleden al gebeurd is of vanaf morgen begint…’ ^[7]

Gospodinov houdt dus niet van een einde. Na het naschrift gaat hij daarom nog even door met een prachtig verhaal over een reconstructie van een gebeurtenis uit 1939, het begin van de Tweede Wereldoorlog, een tijdstip dat in het begin van het boek al is aangeduid als ‘het eind van de menselijke tijd’. Zo is het verhaal weer rond.

 

Belangrijk verhaal van een magistraal verteller

Dit is zeker een boek dat de moeite waard is om te lezen – en met de beschikbaarheid van goede vertalingen staat niets dat meer in de weg – allereerst omdat Gospodinov een goede verteller is. Net als in zijn boeken met korte verhalen en essays blinkt hij in dit boek uit in anekdotes en beschouwingen, in fragmenten binnen het grotere raamwerk van het boek. Het boek is een caleidoscopisch, nogal versnipperd  en soms chaotisch geheel. Daarbinnen vind je parels van scherpe observaties, geestige wendingen, droevige reflecties en onverwachte interpretaties. Een tweede reden is het thema. Ook al is Gospodinov niet iemand met een ‘boodschap’ waarmee hij de wereld wil verbeteren of veranderen, over de omgang met het verleden zegt hij toch via dit verhaal wel dingen waar we wat aan hebben. Het bevriezen van geïdealiseerd verleden is een vast onderdeel van ideologische stromingen in de politiek. Daar moet Gospodinov niets van hebben. Zijn afkeer van de ideologie van het communisme en andere utopieën was wel duidelijk uit andere boeken. De verhalen uit dit boek, die het bevriezen van het verleden op een absurd niveau brengen, laten zien dat dit het eind van de menselijkheid is. En daarbij laat hij ook heel paradoxaal zien dat het vasthouden aan het verleden veroorzaakt wordt door geheugenverlies. Wie bijvoorbeeld echt weet wat er tijdens het socialisme is gebeurd, zo komt ergens in het boek aan de orde, kan niet kritiekloos naar deze periode terugverlangen. Je zou in deze gedachtegang over ‘collectieve dementie’ ook een pleidooi kunnen zien voor historische kennis, maar dan niet in de vorm van bevroren canons of vanuit politiek correcte interpretaties van de geschiedenis. Nee, wie vrij wil zijn ten opzichte van het verleden moet veel (verschillende) verhalen kennen. De belezen Gospodinov is daar zelf een voorbeeld van: hij zit vol verhalen en maakt put uit een rijk cultureel geheugen.

Die belezenheid is echter meteen ook een probleem voor de lezer. Gospodinov citeert expliciet en impliciet doorlopend. Dat de titel van deel 3, ‘Eén afzonderlijk land’ met een knipoog verwijst naar een theorie van Stalin en Bukharin over ‘Socialisme in één land’ van 1924 (afwijzen van het internationale communisme), ontdekte ik pas toen ik de recensie  door Vladimir Shumelov van het boek las[8]. Misschien mag je van een lezer verwachten dat hij het verhaal van Lot kent in de Bijbel, waar zij bij Sodom en Gomorra in een zoutpilaar veranderde. En het verhaal van de moord op Franz Ferdinand in 1914 hoort misschien nog tot historische schoolkennis. Maar mag je ook het werk van Tolstoi, Mann en Hemingway of dat van Murakami en Borges als bekend veronderstellen, moet je aannemen dat de (internationale) lezer vertrouwd is met de details van de Bulgaarse aprilrevolutie? Deze doorlopende ‘hypertekst’ waaronder de gehele geschiedenis en literatuur verborgen ligt, vind ik wat lastig. Zou het bij een vertaling niet nuttig zijn om voor de iets minder geletterden onder ons noten toe te voegen met een aantal verwijzingen?

Aanvulling: Russische inval in Oekraïne als vlucht in het verleden

Het boek van Gospodinov draait om het moment dat landen besluiten terug te gaan naar een verleden van hun voorkeur. Gospodinov wilde hiermee waarschuwen voor een (gevaarlijke) mogelijkheid, terwijl hij om zich heen veel nationalistische en nostalgische propaganda zag. Maar hij had niet verwacht dat de gewelddadige sprong naar het verleden in werkelijkheid zo snel zou gaan. Poetin probeert het rad van de geschiedenis terug te draaien en terug te keren naar een groot Russisch rijk. Met dit soort bewegingen keert de wereld weer naar de vooravond van 1 september 1939. het begin van de Tweede Wereldoorlog. Gospodinov ziet 24 februari 2022 als een vergelijkbaar keerpunt. De roman gaat over een mogelijke dystopie. In het interview waar dit naschrift op gebaseerd is, zegt de schrijver dat we al in deze dystopie leven. We staan voor belangrijke keuzen en de literatuur kan helpen deze keuzen bewust te maken.

Verwijzingen

Het hier besproken boek:

Господинов, Георги, Времеубежище (Tijdschuilplaats). Пловдив: Издателство Жанет 45, 2020.

In het Nederlands vertaald als Schuilplaats voor andere tijden
In het Engels vertaald als Time Shelter

Bron van het naschriift: interview van Gospodinov met uitgeverij Aufbau, Berlijn: Wir stehen an einem Wendepunkt der Menschheitsgeschichte
https://www.aufbau-verlage.de/aufbau/im-gespraech/wir-stehen-einem-wendepunkt-der-menschheitsgeschichte

 

Eerder werk dat ik van deze auteur las:

Господинов, Георги, Невидимите кризи: есета и устории (Onzichtbare crises: essays en verhalen). Пловдив: Издателство Жанет 45, 2013Господинов, Георги, Естествен роман (Natuurlijke roman). Пловдив: Издателство Жанет 45, 2015. Eerste uitgave 1999. Ook bij Жанет 45.

Dit boek is in verschillende talen vertaald, zoals in deze Engels uitgave:

Gospodinov, Georgi, Natural Novel. Translated by Zornitsa Hristova, Dalkey Archive Press, 2005.

Persoonlijk vond ik deze Engelse vertaling door een Bulgaarse vertaler tegenvallen. Beter vond ik de Duitse vertaling:
Gospodinov, Georgi, Natürlicher Roman. Aus dem Bulgarischen von Alexander Sitzmann. Wien: Literaturverlag Droschl, 2007.

 

Господинов, Георги, Всичките наши тела: свръх-кратки истории (Al onze lichamen: superkorte verhalen). Пловдив: Издателство Жанет 45, 2018.

 

 

Noten

[1] непринадлежност, dit woord (‘het niet bijhoren’) gebruikt Gospodinov veel.

[2] Гаустин, когото първо съчиних, после срещхах от плът и кръв.

[3] И тогава миналото тръгна да завладява света…

[4] Zie mijn blog https://huibertdeman.nl/wp/2021/01/04/het-romantische-geheugen-van-bulgarije-onder-het-juk/

[5] възраждане is het woord dat letterlijk ‘wedergeboorte’ betekent en gebruikt wordt voor de tijd waarin Bulgarije zich losmaakte uit het Ottomaanse rijk. Het woord veronderstelt een terugkeer naar een oorspronkelijk, zuiver verleden, wat uiteraard niet het geval was. Zoals ik in mijn eerdere blog liet zijn is dit een romantisch-nationalistische constructie, sterk beïnvloed door Duitse romantische cultuurtheorieën.

[6] За миг си помислих, че е решил да свърши със себе си. Но ако аз съм жив, може ли Гаустин да е мъртъв…

[7] Вече не помня аз ли измислих Гаустин, или той – мен. Имаше ли такава клиника  за минало, или това беше само идея, бележка в тефтера, случайно попаднало ми парече вестник? И дали всичко това ц прииждането на миналото вече се случи, или започва от утре… (365)

[8]   Владимир Шумелов, “ВРЕМЕУБЕЖИЩЕ” НА ГЕОРГИ ГОСПОДИНОВ

https://liternet.bg/publish26/vladimir-shumelov/gospodinov-vremeubezhishte.htm

Deel 3 heet ‚Едно отделно взета страна‘, terwijl de theorie van Stalin en Bukharin in het Russisch een sterk daarop lijkende titel heeft:  ‘социали́зм в отде́льно взя́той стране́’.