Het romantische geheugen van Bulgarije: ‘Onder het Juk’

(eerste versie/first draft)

Bulgarije begrijpen, Vazov lezen

 

 

Ivan Vazov [1]public domain foto van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/BASA-937K-1-410-7-Ivan_Vazov_%28cropped%29.JPG

Bulgarije interesseert en intrigeert me al een aantal jaren, sinds ik via familie me het land te maken kreeg. Ik leerde het land kennen als toerist, met Liesbeth (mijn vrouw) fietste ik er zelfs heen vanuit Wenen. In 2016 besloot ik de taal te gaan leren en dat begint inmiddels te lukken. De politiek van dit verre EU-land interesseert me, vooral ook sinds de maandenlang durende protesten van 2020 in Sofia en andere steden tegen de oligarchische verhoudingen. Ik ging me dus verdiepen in de cultuur en de geschiedenis van dit land. Met vele eeuwen Ottomaanse overheersing  is Bulgarije, net als andere Balkanlanden, toch echt heel anders dan West-Europa. Van deze geschiedenis  hadden we op onze reizen al de nodige indrukken opgedaan. Overal zagen we herinneringen aan het Ottomaanse verleden van Bulgarije en vooral aan de strijd die tot het ontstaan van de moderne staat Bulgarije zou leiden. We bezochten Panorama, het museum aan Pleven dat aan de heroïsche strijd van Bulgaren en Russen tegen de Turken is gewijd. In de schilderijen daar zag ik een romantische voorstelling van de heroïek van het Bulgaarse volk dat zich van het juk van het Ottomaanse overheersers bevrijdde. De namen van mannen die met deze vrijheidsstrijd verbonden waren, zoals Levski en Rakovski, leerde ik kennen van de namen van straten en pleinen. Ik zag de heldhaftige standbeelden. Zo raakte ik ook geïnteresseerd in de literatuur uit die tijd, die het nationale verhaal van Bulgarije onder woorden bracht, met name dat van Ivan Vazov met zijn boek ‘Onder het juk’ (Pod igoto), een verhaal rond de aanloop naar de mislukte april-opstand, de opstand zelf en het treurige einde daarvan . In de opvoeding van jonge Bulgaren speelt het boek nog steeds een rol. Zo schreven leerlingen van een school in Sofia het gehele boek over in hun beste schoonschrift als bijdrage aan ‘de patriottische zaak’, iets wat in het kader van het bevorderen van de ‘geest van de wedergeboorte’ een aantal jaren eerder ook al in Mezdra gebeurd was[2]https://www.dnevnik.bg/analizi/predozirane/2020/12/03/4147083_predozirane_sedmoklasnici_prepisha_pod_igoto_na_ruka/. Dat mag een absurde uitwas zijn van patriottisme, blijft dat Vazov met zijn verhalen een belangrijke bijdrage heeft geleverd, niet alleen aan de Bulgaarse taal, maar ook aan het nationale bewustzijn. Zoals  Gospodinov schrijft

‘Er zijn schrijvers die de persoonlijke herinneringen van een volk bedenken. Dat is waarschijnlijk in elke literatuur zo. In de onze, lijkt mij, is dat Vazov. [3]“Има писатели, които измислят личните спомени на един народ. Вероятно във всяка литература е така. В … Continue reading

Reden genoeg om mij persoonlijk in zijn werk te verdiepen. Omdat ik geen goede hedendaagse vertaling kon vinden, besloot ik het origineel[4]Ik las de uitgave van 1888, uitgegeven door JiaHu, die identiek is aan de versie die op Internet is te vinden  http://www.litclub.bg/library/bg/vasov/podigoto/index.htmte lezen. De rijke en deels verouderde taal van Vazov vormde een uitdaging, maar het verhaal zelf is niet ingewikkeld. Door het te lezen kreeg ik toegang tot het geheugen van de Bulgaren.

Onder het juk: de romantiek van bevrijding en liefde

In tientallen korte hoofdstukken worden twee met elkaar verstrengelde verhalen verteld verbonden met de hoofdpersoon, die zich Boycho Ognyanov noemt. Het zijn twee liefdesverhalen waartussen spanning bestaat: over zijn liefde voor Bulgarije, waar hij zich in de aprilopstand voor doodvecht, en voor de jonge lerares Rada, met wie hij een ongelukkige relatie heeft tot het moment waarop ze samen sterven. In de aanloop naar de opstand leren we in het stadje Byala Cherk(o)va ( ‘Witte Kerk’) mensen kennen die verschillende typen in de toenmalige Bulgaarse samenleving vertegenwoordigen. Conservatieve burgers die heulen met de Turkse macht, patriottische revolutionairen die zichzelf  ‘apostelen’ noemen, een jonge intellectueel die zich tot het Russische socialisme aangetrokken voelt, geestelijken met verschillende relaties tot de opkomende revolutionaire beweging, de plaatselijke kroegbaas en kapper, wiens zaak een centrum is voor discussie, en vele anderen. Stap voor stap zie je het stadje rijp worden voor de revolutie. Dit proces wordt beschreven als een spel tussen personen met hun diepere drijfveren en hartstochten, geheel passend bij de romantiek van die tijd. De liefdesgeschiedenis van Boycho en Rada past daarin, net als de innerlijke verscheurdheid van de hoofdpersoon met zijn onverenigbare passies. Ook anderen, zoals de onbezonnen jonge dokter Sokolov, die tot het eind van het verhaal de strijdmakker van Boycho is, of de tegenspeler van Boycho in het verhaal, de aan het Ottomaanse gezag trouwe Stefchov, zijn in liefdesperikelen verwikkeld die dwars door de politieke strijd heen spelen en bijdragen aan de levendigheid en menselijkheid van het verhaal.

Het boek volgt de voorbereidingen van de opstand en laat de roes zien waarin de patriotten verkeren. Vazov spreekt van het ‘dronkenschap van een volk'[5]пиянството на един народ, deel 2, hoofdstuk 16 . Na deze dronkenschap komt de kater, als de opstand al neergeslagen blijkt, voordat die in Byala Cherkva is uitgebroken. De dood van de hoofdpersoon en zijn geliefde vormt het slot van een bij voorbaat verloren strijd. Het is een mooi, maar ook triest verhaal.

Romantisch nationalisme

‘Onder het juk’ verwoordt het nieuwe nationalisme van de negentiende eeuw. De patriot, de ‘goede Bulgaar’, wordt afgeschilderd in contrast met de ‘slechte Turk’ , maar ook vergeleken met slechte, onbetrouwbare Bulgaren, die niet dapper genoeg zijn om zich tegen de bezetter te keren en uit opportunisme en eigenbelang met hem blijven samenwerken. De mythe[6]Mijn interpretatie is beïnvloed door het werk van Raymond Detrez, die laat zien, hoe in het creëren van een mythe van een ooit ‘zuiver’ nationaal verleden ingrediënt was van alle … Continue readingvan een terugkeer naar een ooit bestaande situatie, waarin het Bulgaarse volk nog niet geknecht was, voorafgaand aan de ellende van honderden jaren onderwerping, speelt een belangrijke rol. Het nationalisme van Vazov is romantisch, het is gefundeerd in het gevoel en geweten van de Bulgaar die de wortels met zijn verleden nog niet kwijt is[7]Deze gedachte van het volk dat via de eigen taal een ongebroken relatie heeft met het eigen verleden en daaraan zijn identiteit ontleent, vind ik bij de Duitse romantische filosofen die op zoek waren … Continue reading. De wedergeboorte van Bulgarije vereist de moed van mannen die het volk van het juk van de vreemde overheerser bevrijden. In het verhaal van Vazov komt de tegenstander nauwelijks als mens naar voren. Het gaat om de Turkse onmens. Andere niet-Bulgaren komen er trouwens ook niet goed vanaf. Zigeuners spelen meer dan eens in het verhaal een negatieve sleutelrol als verraders. De Circassiërs, die de Ottomaanse heersers ondersteunen, zijn evenzeer niet te vertrouwen en zelfs de incidentele Griek in het verhaal blijkt onbetrouwbaar. Wel blijkt enige bewondering van buitenlandse revolutionairen, zoals in Herzegovina, die ook tegen de Ottomanen strijden. De bewustwording van de eigen nationale identiteit, geworteld in taal en cultuur, blijkt dus ook bij Vazov samen te gaan met de stereotypering van anderen en met de opvatting dat binnen de eigen grenzen geen ruimte is voor anderen. ‘Laten we er niet omheen draaien, het gaat om een verschrikkelijk gevecht van volk tegen volk. De Bulgaarse grond is te smal voor de twee volkeren’ , zegt de hoofdpersoon, nadat hij in de moskee een toespraak van de geestelijke heeft gehoord over de heilige oorlog die de Turken in naam van Allah moeten voeren[8]In deel 2, hoofdstuk 30:  Значи, борба ужасна ще имаме, борба на народ с народ, да се не лъжем вече… Българската земя е … Continue reading Het conflict tussen twee onverenigbare culturen lijkt niet te overbruggen. Moedige mannen, eigen cultuur en strijd tegen vreemde culturen, dit zijn elementen van het romantisch nationalisme dat Vazov verwoordt.

 

Romantiek voor 2021?

Vazov heeft bijgedragen aan het collectieve geheugen van de Bulgaren. Dat geldt ook voor de woorden, uitdrukkingen en beelden uit ‘Onder het Juk’ die onderdeel zijn geworden van de Bulgaarse cultuur. Hierop doelde Gospodinov. Maar de leerlingen van de basisscholen die ijverig het werk van de meester overpenden, zogen die daarbij ook het inmiddels nogal achterhaalde romantisch nationalisme in zich op? Voorzagen de onderwijzers en onderwijzeressen de oude tekst van een noodzakelijke bijsluiter voor deze tijd, voor het moderne Europese Bulgarije? Ik weet dat niet, maar ik ben er wel nieuwsgierig naar. Het romantisch nationalisme was aan het eind van de negentiende eeuw een vernieuwende kracht, die het ontstaan van de moderne staat Bulgarije mogelijk maakte. De conservatieven waren toen degenen die het Ottomaanse gezag bleven steunen. Zoals de geschiedenis van Duitsland laat zien, kan uit het ooit vernieuwende nationalisme – denk aan filosofen als Herder (1744-1803) en Fichte (1762-1814) – een reactionaire leer ontstaan, zelfs een fascistische ontsporing. Patriottisme verandert dan in haat ten opzichte van buitenlanders en minderheden (Joden, zigeuners), liefde voor de eigen cultuur en taal tot een geborneerd provincialisme en chauvinisme.

Ik weet niet hoe dit in Bulgarije zit. Wel zie ik dat extreem-rechtse groeperingen waarden aanhangen die verwant zijn met waar patriotten zoals Vazov rond 1880 ooit in geloofden. Met name denk ik aan de Bulgaarse Nationale Beweging (IMRO) van Krasimir Karakachanov, die zichzelf als erfgenaam ziet van de bevrijdingsbeweging waaruit Bulgarije ontstond. Dit lijkt een uiterste te zijn. Uit de discussie over de toetreding van Noord-Macedonië tot de EU en de bezwaren in Bulgarije om het Macedonisch als zelfstandige taal te zien blijkt echter dat het romantisch nationalisme zeker nog leeft. Je hoeft het grote belang van Vazov voor de ontwikkeling van de taal en de literatuur  van Bulgarije niet te ontkennen, als je tegelijkertijd erkent dat een deel van zijn gedachtegoed  verouderd en voor onze tijd ongeschikt is. Ik ben daarom benieuwd hoe liberale, internationaal en Europees denkende Bulgaren tegen het culturele erfgoed van Vazov en zijn tijdgenoten aankijken. Wat is de manier om van Vazov te houden, als je het nationalistische verhaal waarin zijn teksten thuishoren, niet deelt? Hoe kun je de onschatbare bijdrage die Vazov aan de taal en de literatuur heeft geleverd, waarderen en tevens kritisch blijven over het negentiende-eeuwse denken dat hij vertegenwoordigt?  Graag zou ik weten hoe Bulgaren daarover denken.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

References
1 public domain foto van https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/da/BASA-937K-1-410-7-Ivan_Vazov_%28cropped%29.JPG
2 https://www.dnevnik.bg/analizi/predozirane/2020/12/03/4147083_predozirane_sedmoklasnici_prepisha_pod_igoto_na_ruka/
3 Има писатели, които измислят личните спомени на един народ. Вероятно във всяка литература е така. В нашата, струва ми се, това е Вазов.”, Георги Господинов, невидимите кризи. Жанет, 2013.  Zie ook https://lira.bg/archives/73279
4 Ik las de uitgave van 1888, uitgegeven door JiaHu, die identiek is aan de versie die op Internet is te vinden  http://www.litclub.bg/library/bg/vasov/podigoto/index.htm
5 пиянството на един народ, deel 2, hoofdstuk 16
6 Mijn interpretatie is beïnvloed door het werk van Raymond Detrez, die laat zien, hoe in het creëren van een mythe van een ooit ‘zuiver’ nationaal verleden ingrediënt was van alle bevrijdingsbewegingen op de Balkan. Zie Raymond Detrez, De Balkan: een geschiedenis.  Antwerpen/Amsterdam: Houtekiet, 2019
7 Deze gedachte van het volk dat via de eigen taal een ongebroken relatie heeft met het eigen verleden en daaraan zijn identiteit ontleent, vind ik bij de Duitse romantische filosofen die op zoek waren naar de eigen Duitse cultuur, zoals Herder (1744-1803) en Fichte(1762-1814).
8 In deel 2, hoofdstuk 30:  Значи, борба ужасна ще имаме, борба на народ с народ, да се не лъжем вече… Българската земя е тясна за двете племена…

4 Comments

  1. Een hele subtiele manier van opscheppen: “Omdat ik geen goede hedendaagse vertaling kon vinden, besloot ik het origineel[4]te lezen.” Opscheppen mag best, want dit kan niet iedereen, zo’n onmogelijk boek in een onmogelijke taal lezen. Jazeker een interessant thema die romantische beelden ter onderbouwing van een nationale identiteit en daarbij hoeven we niet eens zo ver van huis te gaan, naar de romantische mythes van het Britse volk of zelfs naar de VOC, waar Nederlandse politici niet lang geleden nog aan refereerden. Interessant zijn je vragen aan het eind. Hoe kijken (enigszins ontwikkelde) Bulgaren hier tegenaan? Maar je zou voor antwoorden dit verhaal even in het Bulgaars moeten vertalen. Peulenschilletje toch?

    1. De vertaling in het Bulgaars komt eraan, door of met hulp van een native speaker. Maar wie weet komt er ook een Engelse versie, wat ook nog niet echt gemakkelijk is. Het romantisch nationalisme vindt je inderdaad ook in Nederland en het Verenigd Koninkrijk, maar ik denk dat dit van extra grote invloed is in landen die hun nationaal bewustzijn in de romantiek opbouwden. Te beginnen met Duitsland, zoals ik ook in mijn verhaaltje noem, maar daarna vooral op de Balkan, inclusief Griekenland, waar elk land een mythe over het eigen verleden creëerde om een nationalistische staat te rechtvaardigen. Italië is ook interessant, dat uiteengevallen was in vele staatjes en deels onderdeel van grote rijken was geweest, De heruitvinding van het Italiaans als cultuurtaal in de negentiende eeuw hoort evenzeer bij het nationale verhaal als het spoorwegnet dat delen van het land verbond. Bullgarije, Griekenland en Italië zijn voor mij dus wezenlijk anders dan Nederland dat al een identiteit had lang voor de romantiek.
      Overigens zie je bij extreem-rechts in de hele wereld nu een hang naar romantisch nationalisme. Maar laten we het nu maar even niet over Thierry Baudet hebben.

Leave a Reply

Your email address will not be published.