Een nieuwe tijd door Corona? – Blog van Huibert

Nieuw Tijdperk?

Is de wereldwijde Corona-crisis de drempel naar een nieuw tijdperk? Beleven we het einde van het rauwe neoliberalisme, staat een groene transformatie voor de deur? Of beleven we het einde van de liberale democratie en het begin van een autoritaire surveillance-staat naar Chinees model? Veel mensen geloven dat een crisis gelijk is met een omwenteling of een breukvlak tussen tijdperken. Vaak is de gedachte dat een crisis steeds ook een kans is. En hoe dieper de crisis, des te groter de kans op vernieuwing, las ik in het blog met de optimistische titel The Bright Side of Corona. Consultants dragen als handelaren in optimistische toekomsten bij aan dat beeld dat de crisis een kans is. Zo lees ik op de site van consultancy.nl dat Corona volgens Marguerithe de Man de kans biedt om ‘blijvend te veranderen’. Dat woord ‘blijvend’ versterkt het idee dat we een tijdperk verlaten en een nieuw tijdperk binnentreden. Iets voorzichtiger is de deskundige op het gebied van transitie, Rotmans, die in zijn blog vindt dat we eerst weer ruimte voor reflectie moeten krijgen en uit de emoties weg moeten voordat we een goed beeld krijgen van mogelijkheden van verandering en de timing daarvan. Maar nog midden in de verwarring en emoties van het begin van de crisis ziet Bregman een nieuwe toekomst gloren die een einde zal maken aan de egoïstische neoliberale samenleving.

Angst en Verleden

Maar ligt dit voor de hand? Vaak zien we tijdens een crisis juist een verlangen naar oude zekerheden en als de crisis eenmaal voorbij is een terugval in bestaande patronen. Angst en onzekerheid wakkeren immers het verlangen naar vastigheid aan. Ik ben ervan overtuigd dat de huidige crisis de aanleiding zou moeten zijn voor het denken over veranderingen in economie en samenleving, maar de veranderingen die ik om me heen zie gaan niet bepaald een hoopvolle kant op. In Polen krijgen bestaande krachten die de democratie en de rechtsstaat onderuit wilden halen, nu veel ruimte. In Hongarije wordt de democratie voorlopig (?) in de ijskast gezet. In Spanje gebruikt de regering de crisis om de autonomie van de regio’s nog verder te beknotten. Gevechten over mondkapjes, ziekenhuizen en gedragsregels voor de openbare ruimte worden gebruikt om Catalonië de mond te snoeren en lokale politici buiten spel te zetten. In onze omgang met Covid-19 worden de culturele verschillen in de omgang met ziekte, dood en autoriteit tussen landen aangedikt en ze worden onderdeel van de versterking van nationale identiteiten. Nationale grenzen krijgen weer betekenis en de illusie dat we ons achter die grenzen tegen de gevaren de wereld kunnen beschermen, ondergraaft de samenwerking tussen landen. De financiële gevolgen van de crisis leidt binnen Europa tot een spel van gekwetste nationale trots, nationale belangen en moralisme.

Ja, in de crisis trekken we ons gemakkelijk terug in onze nationale identiteit en het gelijk van onze cultuur. Bestaande geopolitieke tegenstellingen zoals tussen China en de Verenigde Staten worden verder versterkt in de Corona-crisis, de spanningen tussen noordelijke en zuidelijke landen – deels ook tussen protestantse en katholieke culturen – lopen op en die gaan niet alleen om geld. Het gaat om een beweging terug naar een verleden met nationale zekerheden. Maar dat wel in een wereld die nog nooit eerder zo sterk onderling verbonden is geweest. De vliegtuigen vliegen bijna niet meer, mensen gaan niet meer op vakantie naar andere landen, maar de spullen die we nodig hebben om te leven komen nog wel grotendeels uit andere landen, over grenzen die we verder potdicht houden.

Vernieuwing: hoe?

Dit is een riskante situatie. Terwijl angst ons in de richting van het verleden en het nationale niveau drijft, zijn oplossingen van de crisis alleen door internationale samenwerking en toekomstgericht denken mogelijk. Het verminderen van angst is dus de eerste stap. Zoals Rotmans terecht schreef, kun je in verwarring en emoties geen toekomst ontwerpen. Daarom is het goed dat tijdelijke maatregelen de crisis tot op zekere mate beheersbaar hebben gemaakt. Dat geeft ruimte om na te denken over noodzakelijke veranderingen en de kansen die deze crisis ons inderdaad ook geeft, naast een hoop narigheid. Twee dingen zitten ons daarbij in de weg: dwangmatig positief denken en de neiging om meer betekenis in de geschiedenis te zien dan er is.

De crisis is pure pech. Positief denken – ‘Corona is een geschenk’ of dergelijke opvattingen – helpt ons daar niet bij (zie hiervoor het Blog van Reinier de Man, hieronder geciteerd). Het lijkt een beetje op mensen met kanker die te horen krijgen dat ze daardoor kunnen groeien en worden aangemoedigd om hun angst en verdriet te verdringen. Corona is klote, dat moeten we natuurlijk gewoon erkennen en quasi-wijsheden, zoals dat in het Chinees het karakter voor crisis zowel gevaar als kans zou betekenen (een misverstand) gaan ons ook niet helpen. Overigens is ook de negatieve variant – Corona is de straf van God of van de Natuur voor ons losbandige gedrag – niet erg behulpzaam bij het aanvaarden van wat er aan de hand is. Stap één van elke zinvolle reactie op de crisis is hem eerst maar eens in volle hevigheid accepteren en er geen diepere zin in te zoeken.

De gedachte van een betekenisvolle lijn in de geschiedenis en een ontwikkeling in fasen van ontwikkeling zit diep. De liberale filosoof Karl Popper schreef er, als reactie op het fascisme van de vorige eeuw, een prachtig boek over. De aanhangers van het ‘historicisme’ – hij noemt ze vijanden van de open samenleving – denken in een noodzakelijke ontwikkeling van de samenleving in fasen. Verandering gaat dus over het realiseren van de profetie die de volgende fase aankondigt. Dit leidt tot een irrationeel en gevaarlijk geloof over noodzakelijke revoluties en geweld. Het alternatief is te beseffen dat we geen hele samenlevingen kunnen veranderen, dat er geen dwingende logica in de geschiedenis zit, maar dat we alleen stap voor stap en proberenderwijs aan maatschappelijke veranderingen kunnen werken. Dat zullen we dan ook moeten doen in de komende weken, maanden en jaren. Er ligt geen blauwdruk klaar voor de post-Corona-wereld. Al doende zullen we een acceptabele toekomst moeten maken, zonder in het verleden terug te vallen. Er zit niks anders op.